Harri endogenoak

Prozesu geologiko endogenoetan sortzen dira, horiek geosferaren barruan gertatzen dira, planetaren barruko energiaren eraginez. Halako harriak bi motatakoak izan daitezke:


Harri metamorfikoak. Metamorfismoz sortzen dira; hain zuzen ere, harriaren mineralak eraldatu egiten dira, Lurraren barruko presio- eta tenperatura-aldaketen ondorioz. 

Harri magmatikoak. Harriok magmetatik datoz. Horiek alde sakonetan hoztu eta finkatzen badira, harri magmatikoa harri plutonikoa da, eta, prozesu hori lurrazalean gertatuz gero, harri bolkanikoa da.

Harri sedimentario ez-detritikoak

Kareharriak: Kaltzio karbonatoa hauspeatuta sorturiko sedimentuetatik datoz, eta hori arro sedimentarioko faktore kimiko edo biologiko batzuk aldatzen direnean gertatzen da. Kareharrietatik eraikuntzako materialak lortzen dira: apaintzeko harriak, zementuak, karea, etab. Karea lurzoru batzuen kalitatea hobetzeko ere erabiltzen da. Oso ederrak, gogorrak eta leuntzen errazak direnez, kareharri asko erabilera handikoak dira eraikuntzren sektorean.

Dolomiak: Kaltzio karbonatoz eta magnesioz osaturik daude. Ia guztiak kareharrizko sedimentuetatik sortzen dira, eta, horietan, kaltzioaren zati bat magnesioarekin ordeztuta zegoen. Dolomiak gehigarritzat erabiltzen dira, beira eta pintura batzuk fabrikatzeko. Lurrean, erliebe "zimurraren" itxurak argi eta garbi bereizten ditu kareharrietatik. Oro har, dolomiek kristal itxura dute, dolomiak osatzen dituen mineralak (dolomita du izena) ikusteko moduko kristalak baititu. 

Ebaporitak: Ura asko lurruntzen den lekuetan sortzen dira, eta lurruntze horrek hauspeatu egiten diren gatz batzuk asetzea eragiten du. Igeltsua eta gatzarria edo halita ebaporitak dira. Igeltsua eraikuntzako igeltsuaren eta eskaiolaren lehengaia da, eta horiek eraikinen barruak estaltzeko erabiltzen dira. Gatzarria industrian aplikazio ugari dituen ebaporita bat da.

Harri sedimentario detritikoa

Konglomeratuak: Legar eta harri-koskor izeneko detritu handiak dituzte. Eraikuntzan erabiltzen dira agregakin eran, baita errepideen eta tenbideen zoruak egiteko ere. Horiek hiru osagai izan ditzakete: harri-koskorrak (bilbea), harea (matrizea) eta zementua. Bretxak ertz askoko detrituak dituzten konglomeratuak dira. Pudingak detritu biribilak dituzten konglomeratuak dira. 

Hareak eta hareharriak: Tamaina txikiko edo erdiko detrituak dituzte, harea izenekoak, eta horiek agregakin eran edo beira egiteko erabiltzen dira. Basamortuetan harea-metaketa itzelak egoten dira, eta horien izena duna da. Hareak oso ugariak izaten dira ibaietan eta hondartza askotan ere. Hareharriak diagenesian zementaturiko harea pikorrekin osaturik daude. Lixa-paperaren antzeko ukitua dute.

Bustinak eta buztin harriak: Halakoen detrituak oso txikiak dira. Buztinak eta buztin harriak eraikuntzako material askoren lehengaiak dira, eta zementua egiteko erabiltzen dira. Kaolina industrian garrantzi handia duen buztin zuria da; portzelanak egiten dira kaolinarekin.

Harriak

Sudurra eta usaimena

Usaimena gizakiok gutxien garatu dugun zentzumena da. 10 000 bat usain bereizteko, gogoratzeko eta pertsona, animalia, landare, gauza, giro eta abarrekin lotzeko gai gara. Usainak honako prozesu-segida hau gertatzen denean sortzen diren sentsazioak dira:

1. Substantzia lurrunkorren molekulak sudur-hobietan sartzen dira, eta hobiok estaltzen duten mukiarekin nahasten dira.

2. Sudur-hobietan, usaimen-zelulek, sudur-barrunbearen goiko aldea estaltzen duten kimiorrezeptoreek, molekulak hautematen dituzte.

3. Estimulua jaso duten usaimen-zelulok nerbio-bulkada sortu eta usaimen-erraboileko neuronetara helarazten dute, neurona horiek usaimen-nerbioaren bitartez, garunera eraman dezaten.

Larruazala

Larruazalean, errezeptore mota ugari daude. Errezeptore mota bakoitzak estimulu jakin bat hauteman ahal du.
Larruazaleko errezeptoreak oso sentikorrak dira. Horregatik jakin ditzakegu gauzek zer forma edo ahundura duten edo tenperatura-aldaketa txiki-txikiak ere antzeman, edo airearen eta gure gorputzaren arteko ukipena. Errezeptore horiek guztiek ukimena ematen digute. 
Errezeptoreok erraz asetzen dira. Estimulu bat luzaro jasoz gero, intentsitate handiz erantzuten dute, denbora baten ostean, ez dute erantsuten, estimulura moldatu egin direlako, eta estimuluaren intentsitatea areagotzen bada baino ez dute erantzungo. Errezeptore batzuk, presioa hautematen dutenak, oso arin moldatzen dira. Beste batzuk, minaren errezeptoreak kasu, ez dira inoiz guztiz moldatzen.


Larruazaleko errezeptoreak

Termorrezeptoreak. Kanpo-inguruaren eta gorputzaren arteko tenperatura-aldeak hautematen dituzte. Bi motatako termorrezeptoreak daude: gorputzarena baino tenperatura hotzagoei erantzuten dietenak eta gorputzarena baino tenperatura beroagoek estimulatzen dituztenak. Termorrezeptoreon bulkadek bero eta hotz sentsazioak eragiten dizkigute.


Nozizeptoreak. Larruazalak jasaten dituen erasoei erantzuten diete. Nozizeptoreek sortzen dituzten bulkadek mina sentiarazten digute. 

Mekanorrezeptoreak. Larruazalaren gaineko presio-aldaketak eta ileen mugimendua hautematen dituzte. Errezeptoreon bulkadei esker antzematen dugu gauzen ukipena.

Zelula

Zelula izaki bizidun baten oinarrizko unitate estruktural eta funtzionala da, izaki

bizidunaren hiru bizi-funtzioak egiten ditu eta: nutrizioa, harremana eta ugalketa.

Horien zelulek oinarrizko egitura dute, hauen bidez osatua:

• Mintz plasmatikoa. Estalki oso fin eta elastikoa da. Zelula inguratzen du, horrela, kanpotik independente geratzen da.

• Zitoplasma. Zelularen barruko substantzia gelatinakara da, eta organulu izeneko egiturak ditu.

• ADNa. Zelularen bizirako beharrezko informazioa duen substantzia kimiko konplexua da. Informazio horri informazio genético esaten zaio.

Zelula prokariotikoak

Zelula prokariotikoek egitura oso sinplea dute:

· Horien ADNa zitoplasman dago, nukleoide izeneko inguruan.

· Zitoplasman ez dago organulurik, erribosoma txikiak kenduta.

· Mintz plasmatikoaz gain, zelula-pareta izeneko kanpoko estalki dute. Mintzak mesosoma izeneko tolesturak ditu, eta horiek eginkizun zehatzak dituzte.

· Bakterio batzuek luzakinak izan ditzakete, esaterako flageloak eta finbriak.

Zelula eukariotikoak

Zelula eukariotikoak dituzten organismoak zalulabakarrak edo zelulanitzak izan daitezke.

Animalien zelula eukariotikoa

Animalien zelulek zentrikoak dituzte, zilindro txikien bikote bat. Horiek mugimendurako egituren eraketan eta zelula-zatiketan parte hartzen dute. Zelula horien bakuoloak tamaina txikikoak dira eta ez dute zelula-paretatik eta kloroplastorik.

Alaia Patino, 3.D

Giza gorputzaren antolaera

Gizakiaren eta gainerakoorganismo zelulanitzen zelula guztiak zigoto deritzon lehenengo zelulatik hasita osatzen dira. Hasieran, enbrioiaren zelula guztiak berdinak dira, geroago forma ezberdinak eta zeregin espezifikoak hartzen dituzte, espezializatu egiten dira. Prozesu horri zelulen bereizkuntza esaten zaio. Zeregin bera eta antzeko itxura duten zelulak taldekatu egiten dira organismo zelulanitzean, ehunak osatzeko.

Ehun motak

Epitelioak elkar ukitzen duten zelulen geruza batek edo batzuek osaturiko ehun babesleak dira. Epitelio batzuek guruinak osatzen dituzte. 

Muskulu-zuntz uzkurkorrez osaturiko ehun horrek muskuluak, mugimenduaz arduratzen diren organoak eratzen ditu.

Neurona deritzen  zelulek osatzen dute nerbio-ehuna. Neuronek estimuluak hauteman eta erantzun egiten diete estimuluoi, eta organismoaren jarduera kontrolatu ere egiten dute.

Honelako dira giza ehunak

JANARIEN PIRAMIDEA

2. GAIA ELIKADURA ETA DIGESTIOA

1. Elikadura eta janariak

Bizitzeko, janria behar dugu. Mota askotako janariek elikadura osatzen dute.

Bizitzan zehar ikasten dugu elikatzen.

Elikadura inguruan dauzkagun jakietatik aukeratzen ditugu eta gure dieta osatzen duten janariak artesa da.

Jakiek substantzia asko dituzte. Substantzia batzuk, elikagai esaten diegu. Elikagaiak hartzen ditugun janarietan dauden substantziak dira, eta bizi-funtzioak betetzeko behar ditugun materia eta energia ematen dizkigute.

Janarien sailkapena

2. Nutrizio eta elikagaiak

Organismoak janarien elikagaiak lotzeko, eraldatzeko eta bere egiturei eransteko darabilen oharkabeko prozesuari nutrizio esaten zaio.

Elikagaien funtzioak

· Funtzio energetikoa bizi-funtzioak garatzen eta gorputza berotzeko behar dugun energia ematen digute.

· Funtzio estrukturala edo plastikoa organismoa osatzen duten materialak ematen dizkigute.

· Funtzio erregulatzailea elikagai batzuen zeregina organismoan gertatzen diren erreakzio kimiko ugariak zuzentzea da.

Elikagaien sailkapena

· Karbohidratoak edo gluzidoak elikagai energatikoak dira. Karbohidrato sinpleenak azukreak dira; glukosa eta sakarosa, janariak gozatzeko erabiltzen dugun azukrearen osagai nagusia. Karbohidrato konplexuenak polisakarido edo azufre konplexu deritzenak dira, eta gure dietaren osagai ugariena da. Zerealen eta patataren fekularen almidona eta barazkien zuntza, polisakaridoak dira.

· Lipidoak mota ugari daude, eta hainbat zeregin betetzen dituzte. Lipido batzuek zelulen mintzaren egitura osatzen dute. Koipeak, energiak gordekinak dira. Ezkoak landareen hostoak eta beste gainazal batzuk iragazkaitz egiten dituzten lipidoak dira. Kolesterola, zelula-mintzen osagai izateaz gain, hormonen, behazunaren eta beste substantzia batzuen ekoizpenean hartzen du parte.

· Proteinak aminoazido esaten zaien molekula sinpleek osatutako molekulak dira.  Proteinek funtzio biologiko ia guztietan hartzen dute parte: oxigenoa biriketatik ehunetara eramaten dute; muskuluen uzkurdura reagiten dute; kolagenoaren, elastinaren eta beste zuntzen osagai dira.

· Bitaminak hamahiru bitemina mota ezagutzen ditugu, eta honako bi multzo hauetan banatzen dira: hidroolubleak, uretan disolbatzen direnak (B bitamina-konplexua eta C bitamina), eta liposolubleak, lipidotan disolbatzen direnak (A, D, E eta K).

· Mineralak elikagai esentzialak dira. Fosforoa, kaltzioa eta beste mineral batzuk estrukturalak dira, eta hezurren osaeran hartzen dute parte.

· Ura gorputzaren osagai nagusia da: pertsona helduen pisuaren %60 inguru, hain zuzen ere.

Elikagaien energia

Arnasan hartzen dugun airean dagoen eta zirkulazio-aparatuak zelula guztietara eramaten duen oxigeno aeta elikagaiak elkartzen direnean, elikagaiok duten energia askatu egiten da.

DIGESTIO-HODIAREN ANATOMIA

Ahoa: Espain mamitsuek inguratzen dute. Ahoaren goiko aldean, ahosabaian, bi alde bereizten dira: aurrealde Gomorra eta atzealde biguna. Ahosabaiak aho aeta sudur-hodiak banantzen ditu. Aho-gingil edo ubula esatem zaion irtenunea ahosabaiaren atzealdean dago. Hortz-haginek birrindu egiten dute janaria, eta mihi gihartsuak listuarekin nahasten ditu jakiak ahoan, elikadura-boloa osatzeko.

Hestegorria: Hestegorri edo esofagoa trakearen atzetik igarotzen den eta elikadura-boloa faringetik urdailera daraman hodia da, Hestegorriaren paretek janaria pastasen laguntzen duen mucus edo mukia jariatzen dute.

Urdaila: Janaria bertara sartzen denean dilatatu egiten den muskulu-zakua da. Urdailaren  paretetan dauden guruin ugariek urdail-urina -urin gastrikoa- sortzen dute. Hestegorria eta urdaila kardia izeneko irekiguneak lotzen ditu. Piloro esaten zaion eta urdaila eta heste meharra lotzen dituen zuloak hesterantz pasarazten du janaria.

Heste meharra: Heste-laiko esaten zaien kurbadurak dituen hodi luzea da. Heste meharraren paretetan, heste-urina jariatzen duten guruin asko daude. Barruko pareta izurtsuek tolestura edo luzakin ugari dituzte, heste-biloak, xurgapen-azalera handiagoa eratzeko. Heste meharrak hiru atal ditu: duodenoa, jeiunoa eta ileona.

Heste lodia: “U” itxura du. Honako hiru alde Hajek bereizten dira heste lodian: heste itsua, kolona eta ondestea. Ondestearen amaieran, uzkia dago. Heste itsuak apendize bermiformea deritzon poltsa txikitxoa du.

Alaia Patino, 3.D